Fort Sint-Michiel

Fort Sint-Michiel is een voormalig
fort gelegen in Venlo en is genoemd naar de aartsengel Michaël, die in het
hoofdstuk Openbaringen van de bijbel oorlog voert tegen Satan en beschermer is
van het vrome Israël. De bouw van Fort Sint-Michiel startte in 1641 op Michielsdag,
29 september.

Geschiedenis

Rond 1450 was er al een verdedigingswerk op de westelijke Maasoever, achter
veerhuis De
Staay, op de plek van de huidige kazerne. Dit was destijds nog een houten
palissade. Rond Venlo werd een gordel van bolwerken en grachten aangelegd. De
soldaten waren toen veelal bij de burgerij ingekwartierd.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog deed Willem van Oranje in 1572 als eerste een
poging de stad Venlo te veroveren op Filips II van Spanje, maar deze poging
mislukte. In 1597 deed diens zoon, Maurits, op 12-jarige leeftijd opnieuw een
poging. Dit keer lukte het wel en werd Venlo ingenomen.

In 1585 werd op de westelijke Maasoever een hoornwerk aangelegd. Dit
hoornwerk, bestaande uit een schans met wachthuis, deed het jaar daarop dienst
als uitvalsbasis bij de belegering door Alexander Farnese, hertog van Parma in
dienst van de koning van Spanje. In juni 1586 was Venlo weer in Spaanse handen.

In 1632 veroverde prins Frederik Hendrik (de Stedendwinger), tijdens
de Tachtigjarige Oorlog, Venlo op de Spanjaarden. In 1637 verloor hij de stad,
na een lange en zware belegering, weer aan dezelfde Spanjaarden. Deze
Spanjaarden wilden de stad beter kunnen verdedigen. Hoewel er sinds de zestiende
eeuw al een aardige verdedigingsstructuur aan de Maaszijde bestond, het Steenen
Bolwerck, werd toch besloten om aan de overzijde van de Maas een fort te
bouwen. In 1646 deed Frederik Hendrik een poging om het fort en de stad Venlo
wederom in handen te krijgen. Doordat het fort intussen al gereed was (in 1644
werd het volledig functioneel in gebruik genomen) mislukte deze poging.

Toen Venlo in de 18e eeuw bij de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
werd gevoegd, werden drie nieuwe forten rond de stad gebouwd: Fort
Ginkel (voor de Gelderse Poort), Fort
Beerendonck (bij de Martinuskerk) en Fort
Keulen (voor de Keulse Poort). De veertiende-eeuwse Tegelpoort,
die aansloot op de Jodenstraat, werd vervangen door de Roermondsepoort
bij de Vleesstraat. De staat bouwde daarnaast belangrijke militaire gebouwen in
de binnenstad: het Arsenaal,
twee kruitmagazijnen – naast de Martinuskerk en op het Helschriksel – en
twee grote kazerneringsgebouwen (het Grote Blok en Kleine Blok) bij de
Roermondsepoort. De bouw van beide kazernes verlichtte de druk die het garnizoen
op de stad legde. Veel burgers werden verlost van de inkwartiering.

Uit de achttiende eeuw dateren enkele rapporten die zich negatief uitlaten
over de kwaliteit van Fort Sint-Michiel. Het fort lag te ver van de Maas, was
daardoor relatief eenvoudig door de vijand in te nemen, waarna het juist als
uitvalsbasis tegen de stad kon worden gebruikt. Daarom werd in 1831
tussen Fort Sint-Michiel en de Maas het aarden Fort
Leopold aangelegd.

Naar schatting een kwart van de stad werd in beslag genomen door de
militairen, terwijl Venlo toch al overbevolkt was. De stadsmuren knelden, bouwen
buiten de stad was om militair-strategische redenen verboden. Dit leidde tot
onverantwoorde toestanden op het gebied van huisvesting en hygiëne. In vrijwel
alle huizen woonden meerdere gezinnen. Verontreinigende bedrijfjes stonden
gewoon naast woonhuizen. Riolering en waterleiding waren nog onbekend. Vooral
rond de Jodenstraat en ‘t Hetje heersten ernstige wantoestanden.

Ontmanteling

In 1867 werd Venlo verlost van de vestingstatus. De vestingwerken werden snel
afgebroken. Alleen aan de Maas (De Luif) en in de kloostertuin Mariaweide
bleven delen van de stadsmuur overeind. In opdracht van het Rijk ontwierp ir.
Van Gendt een plan voor nieuwe straten rond de oude stad. Het Rijk eiste wel dat
de minderbroederskazerne in gebruik bleef, waarmee de binnenstad zelf voorlopig
niet werd verlost van de militairen. Pas in 1909 bereikten gemeente en Rijk een
akkoord over sluiting van de kazerne. De gemeente kreeg de kazerne en gaf het
Rijk in ruil daarvoor de gronden van het vroegere Fort Sint-Michiel. Het oude
klooster (behalve de kerk, de huidige Jongerenkerk) en de overige
kazernegebouwen werden gesloopt.

Op de plek van Fort Sint-Michiel werd tussen 1910-1913 de Frederik
Hendrikkazerne gebouwd: een omvangrijk complex met onder andere vier
legeringsgebouwen, een wachtgebouw, exercitieloodsen, een scherm- en
gymnastieklokaal, privaatgebouwen, wapenmagazijnen, stallen en een hospitaal. In
november 1913 werd het complex geopend. Vanaf het begin was er een
infanterie-eenheid in gehuisvest; vanaf 1947 ook het district Venlo van de
marechaussee. Na de Tweede Wereldoorlog werd op de kazerne een militaire
rijschool gevestigd. Nu ook die vertrokken is, komt er definitief een einde aan
de eeuwenlange militaire aanwezigheid in de Maasstad.

Toekomst

De gemeente Venlo heeft intussen het terrein aangekocht en heeft, met als
projectnaam MFC De Kazerne, een plan ontwikkeld voor
herinrichting van vrijwel het hele kazerneterrein. Onder andere een nieuw
voetbalstadion moet op het terrein verrijzen. Ook de marechaussee is intussen
van het terrein verdwenen en in het pand aan de rand van het terrein dat zij
achterlaat wordt een re-integratiebureau gevestigd.

Op 10 november 2010 heeft de gemeente Venlo kenbaar gemaakt, dat er delen
van het oude Fort Sint-Michiel zijn blootgelegd, welke in goede staat
verkeerden. Dat dit een historische ontdekking betreft lijdt geen twijfel.
Momenteel wil de gemeente zich beraden over wat zij met deze restanten wil gaan
doen. Begin 2011 zal dan vervolgens de verdere invulling van dit terrein bekend
worden gemaakt

De restanten gelden als uniek voor Nederland, omdat dit een van de weinige
door de Spanjaarden gebouwde forten betreft op Nederlandse bodem. Vooral de
gaafheid speelt daarbij een grote rol. Het unieke ligt volgens een archeologisch
rapport juist in de zo compleet bewaarde gaafheid.

Op 13 augustus 2011 is er een actiegroep
opgericht, die als inzet behoud van het fort voorstaat. Een interview met
een van de initiatiefnemers door de lokale krant werd vrijwel direct overgenomen
door landelijke media. De actiegroep wil bereiken dat de gemeente de plannen
aanpast en het fort voor publiek toegankelijk maakt, naar voorbeeld van
Bourtange en Naarden.